Câu
hỏi 32. Hình thái kinh tế -xã hội? Đáp. Câu trả lời gồm ba ý lớn
1) Khái niệm hình thái kinh tế-xã hội. Hình thái kinh tế-xã hội là phạm trù của
chủ nghĩa duy vật biện chứng về xã hội dùng để chỉ xã hội ở từng giai đoạn lịch
sử nhất định, với một kiểu quan hệ sản xuất đặc trưng cho xã hội đó, phù hợp
với một trình độ nhất định của lực lượng sản xuất và với một kiến trúc thượng
tầng tương ứng được xây dựng trên những quan hệ sản xuất ấy.
2) Cấu trúc của hình thái kinh tế-xã hội là hệ thống hoàn chỉnh, phức tạp,
trong đó lĩnh vực kinh tế gồm các mặt cơ bản là lực lượng sản xuất, quan hệ sản
xuất, kiến trúc thượng tầng; ngoài ra, hình thái kinh tế-xã hội còn bao gồm các
lĩnh vực chính trị, lĩnh vực tư tưởng và lĩnh vực xã hội. Mỗi lĩnh vực của hình
thái kinh tế-xã hội vừa tồn tại độc lập với nhau, vừa tác động qua lại, thống
nhất với nhau; chúng gắn bó với quan hệ sản xuất và cùng biến đổi với sự biến
đổi của quan hệ sản xuất.
3) Quá trình lịch sử-tự nhiên của sự phát triển các hình thái kinh tế-xã hội.
Các mặt của hình thái kinh tế-xã hội tác động qua lại với nhau tạo nên các quy
luật vận động, phát triển khách quan của xã hội. Chính sự tác động của các quy
luật khách quan đó mà “sự phát triển của các hình thái kinh tế-xã hội là một
quá trình lịch sử-tự nhiên”. Lịch sử xã hội do con người làm ra; con người tạo
ra các quan hệ xã hội của mình và đó là xã hội. Nhưng sự vận động của xã hội
lại tuân theo quy luật khách quan, không phụ thuộc vào ý muốn của con người mà
nguồn gốc sâu xa của sự thay thế nhau giữa các hình thái kinh tế-xã hội nằm ở
sự phát triển của lực lượng sản xuất, gây nên sự thay đổi của quan hệ sản xuất.
Đến lượt mình, sự thay đổi của quan hệ sản xuất (với tư cách là cơ sở hạ tầng)
sẽ làm cho kiến trúc thượng tầng thay đổi và do vậy, hình thái kinh tế-xã hội
này được thay thế bằng hình thái kinh tế-xã hội khác cao hơn, tiến bộ hơn. Sự thay
thế nhau như vậy giữa các hình thái kinh tế-xã hội là con đường phát triển
chung của nhân loại.
Tuy nhiên, con đường phát triển của mỗi dân tộc còn bị chi phối bởi các yếu tố
khác như điều kiện tự nhiên, truyền thống văn hoá, chính trị, quốc tế cụ thể
v.v không giống nhau tạo nên sự đa dạng trong sự phát triển chung của nhân
loại. Có những dân tộc tuần tự trải qua, có những dân tộc bỏ qua một hay vài
hình thái kinh tế-xã hội nào đó. Sự biến đổi đó của hình thái kinh tế-xã hội
không chịu sự tác động của con người mà tuân theo các quy luật xã hội khách
quan trên; suy ra sự biến đổi này là quá trình lịch sử-tự nhiên theo con đường
tuần tự hoặc bỏ qua một hay vài hình thái kinh tế-xã hội nào đó.